اگر گذرتان به مناطق کویری و صحراهای داغ با آفتاب سوزان افتاده باشد شاهد پدیده سراب بوده اید. اما سراب چیست و چرا به وجود می آید؟ همچنین در روزهای گرم و سوزان تابستان در جاده های برون شهری که آفتاب مستقیم به شما می تابد نیز، می توانید در دور دست ها سراب را در امتداد جاده ببینید. دلیل این موضوع چیست؟ سراب چگونه به وجود می آید و چرا چشمان ما سراب می بیند؟ اگر تاکنون چنین سوالاتی برایتان به وجود آمده، پس حتما این مطلب را دنبال کنید.
در جواب این سوال که سراب چیست اگر به صورت علمی به آن نگاه کنیم باید بگوییم سراب یک پدیده و خطای دیداری یا به قول اهل علم پدیده ای فیزیکی و اپتیکال است که در اثر خطای چشم و انعکاس نور در شرایطی خاص به وجود می آید. در واقع انعکاس نور به سمت چشمانمان، زمانی که هوا گرم است و به دلیل گرما حرکت هوا و دما وجود دارد، در زمین های شنی و ماسه ای یا سنگی و در فاصله ۱۰ کیلومتری باعث ایجاد سراب می شود.انتقال هوای گرم تر با هوای بالای خود که دمایی کمتر دارد و انعکاس آبی آسمان، باعث می شود که شما موج های آبی در حال حرکت ببینید و در نتیجه تصور کنید که دریاچه یا آب می بینید. حتی می توانید تصویر اجسامی که در یک و نیم کیلومتری یا بیشتر سراب قرار گرفته اند را، در سراب به گونه ای ببینید که انگار در حال حرکت هستند. اگر در زمینی مسطح باشید، سراب شما را احاطه خواهد کرد و بدانید که اشیا قرار گرفته در پشت سراب، به هیچ عنوان قابل دیدن یا تشخیص نیستند.
پدیده سراب در شعر شاعران
شاعران این مرز و بوم به این سوال که سراب چیست این گونه جواب می دهند. سراب وهم و خیال است. یک نوع خطای چشم و دیداری است. همین خصوصیات باعث شده است که این پدیده وارد شعر شاعران این مرز و بوم شود. بسیاری از شاعران از کلمه سراب برای نشان دادن مفهوم های خیالی، تقلبی و فریب، وهم و توهم و حتی ناکامی استفاده می کنند. بعضی به خود تخلص سراب می دهند. بعضی از شاعران به نام، همچون هوشنگ ابتهاج، شعری با عنوان سراب می نویسند و به درستی آن را توصیف می کنند:
و آن آرزوی گم شده بی نام و نشان
در دورگاه دیده من جلوه می نمود
در وادی خیال مرا مست می دواند
وز خویش می ربود
از دور می فریفت دل تشنه مرا
چون بحر موج می زد
و لرزان چو آب بود
وانگه که پیش رفتن با شور و التهاب
دیدم سراب بود…
سراب چیست – کویر
بسیاری از شاعران مطرح ایران مانند حافظ یا سعدی از کلمه سراب در شهر هایشان استفاده کرده اند. سعدی در یکی از غزلیاتش این بیت را می گوید:
از درون سوزناک و چشم تر نیمه‌ای در آتشم نیمی در آب
هر که بازآید ز در پندارم اوست تشنه مسکین آب پندارد سراب
و یا حافظ در غزلیاتش اینگونه می گوید:
گل بر رخ رنگین تو تا لطف عرق دید در آتش شوق از غم دل غرق گلاب است
سبز است در و دشت بیا تا نگذاریم دست از سر آبی که جهان جمله سراب است
چرا سراب باعث توهم می شود؟
در واقع سراب مانع شما در تشخیص نقطه هدف می شود و به شما اجازه نمی دهد تا درک درستی از فاصله حقیقی تا آن داشته باشید. اگر فاصله خود را تا سراب در زمین صافی، ۵۰۰ متر تخمین بزنید، هر چه جلوتر و به سمت آن، حرکت کنید، سراب نیز با حرکت شما دورتر خواهد شد. در واقع شما هیچ گاه به سراب نمی رسید.
برای غلبه بر سراب چه کنید؟
یکی از روش ها این است که به مکانی بروید که حداقل حدود ۳ متر از مکانی که سراب را می بینید بالاتر باشد. با این کار، در واقع خودتان را به بالای سطح هوای گرم مجاور سطح کویر رسانده اید؛ در نتیجه انعکاس نور کمتری را خواهید دید و دیگر از سراب خبری نخواهد بود. پیدا کردن زمینی مرتفع در صحرا، شاید بسیار سخت باشد. به دنبال تپه های شنی بلند باشید یا اگر وسیله نقلیه دارید، بالای آن بروید. در هر صورت قبل از حرکت به سمت برکه آبی که می بینید، از حقیقت داشتن آن یا سراب بودنش مطمئن شوید.
دمای هوا در فصل گرما در زمان ظهر در صحرا یا کویر به حدود ۵۰ تا ۶۰ درجه سانتی گراد می رسد. دمای شن ها گرم تر از دمای هوا و حدود ۱۰ تا ۱۵ درجه بیشتر و دمای نقاط سایه از دمای هوا حدود ۱۰ تا ۱۵ درجه خنک تر است. برای تشخیص فاصله در کویر و صحرا باید به یک نکته توجه داشته باشید. هوای گرم در کویر و صحرا همانند یک عدسی عمل می کند.
اگر به سمتی که خورشید قرار گرفته حرکت کنید، هر آنچه که در دوردست می بینید فاصله اش تا مکان شما دو برابر آن چیزی است که می پندارید. اگر مسیر مخالف و پشت به خورشید را دنبال می کنید، آنچه را که در دوردست می بینید در همان فاصله ای قرار دارند که ما می بینید و تخمین فاصله بسیار راحت تر خواهد بود.
بنابراین حتما به مکان خورشید در زمانی که می خواهید فواصل را تخمین بزنید توجه داشته باشید. در ضمن ارتفاع اجسام بالاتر از ارتفاع حقیقی آن ها و آنچه که هست دیده می شود. سراب چیست و دلیل ایجاد پدیده از بین رفتن قوه تشخیص فاصله در آن است؟ دلیل ایجاد این پدیده نیز، تنها به دلیل اختلاف زیاد دانسیته و چگالی هوا بوده که باعث می شود شعاع های نور خورشید به صورت منحنی در آمده و این خطای دید را برای چشمان و مغز شما ایجاد کند. پس گول فاصله نزدیک، بالا بودن و بزرگ بودن اشیا را در سراب نخورید.
حال که به سوال سراب چیست پاسخ داده شد باید راهکار مقابله با آن را نیز دانست. در بسیاری از مناطق، فضای مرتفع وجود ندارد. در نتیجه راهکارهای دیگری را برای مقابله با سراب عنوان می کنیم. از روش های دوری کردن از سراب این است که در زمان طلوع و غروب خورشید یا شب های مهتابی حرکت در کویر را انتخاب کنید تا با پدیده سراب مواجه نشوید. شدت نور و شدت باد در هنگام غروب یا طلوع کاهش یافته و وجود ماه نورانی محیط را برای حرکت روشن نگه می دارد. رطوبت در هنگام شب نیز خنکی بیشتری به محیط داده و حرکت را برای شما راحت تر می کند، فواصل بسیار دور قابل رویت و نورهای بسیار ضعیف هم قابل تشخیص هستند. حتی صداها نیز به راحتی شنیده می شوند. یادتان باشد اگر به مسیر آشنایی ندارید یا ماه در آسمان نبود حتما از قطب نما و چی پی اس استفاده کنید.